電場におけるベクトル波動方程式
Maxwell方程式を適切に組み合わせると,電場と磁場それぞれに対して,波動方程式を導くことができる.電場に関しては,微分形のFaradayの法則の式$\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t) = -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t}$の両辺で回転をとると,
\begin{align}
\nabla \times \left[ \nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t) \right]
&= \nabla \times \left[ -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t} \right] \nonumber
\\
&= -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \left[ \nabla \times \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t) \right]}{\partial t}
\end{align}
左辺にベクトル恒等式$\nabla \times (\nabla \times \boldsymbol{A}) = \nabla (\nabla \cdot \boldsymbol{A}) -\nabla^2 \boldsymbol{A}$を適用すると,
\begin{align}
\nabla [\nabla \cdot \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)] -\nabla^2 \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)
= -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \left[ \nabla \times \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t) \right]}{\partial t}
\end{align}
左辺第1項について,微分形の電場に対するGaussの法則の式$\nabla \cdot \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t) = \frac{\rho(\boldsymbol{r})}{\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r})}$を適用すると,
\begin{align}
\nabla \frac{\rho(\boldsymbol{r})}{\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r})} -\nabla^2 \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)
= -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \left[ \nabla \times \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t) \right]}{\partial t}
\end{align}
右辺に対して,微分形のAmpereの法則の式$\nabla \times \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t) = \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t) +\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t}$を使うと,
\begin{align}
\nabla \frac{\rho(\boldsymbol{r})}{\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r})} -\nabla^2 \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)
= -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \left[ \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)
+\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t} \right]} {\partial t}
\end{align}
ここで,電荷が無い系を想定して電荷密度を$\rho(\boldsymbol{r})=0$とし,電流も流れないとして比導電率を$\sigma(\boldsymbol{r})=0$とおけば,
\begin{align}
-\nabla^2 \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)
= -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \left[ \epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t} \right]} {\partial t}
\end{align}
\begin{align}
\nabla^2 \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)
= \epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial^2 \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t^2}
\tag{1}
\end{align}
この式(1)を、電場におけるベクトル波動方程式という。
磁場におけるベクトル波動方程式
磁場に関しては,微分形のAmpereの法則の式$\nabla \times \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t) = \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t) +\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t}$の両辺で回転をとると,
\begin{align}
\nabla \times \left[ \nabla \times \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t) \right]
&= \nabla \times \left[ \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t) +\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t} \right] \nonumber
\\
&= \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) [\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)] +\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial [\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)]}{\partial t}
\end{align}
左辺にベクトル恒等式$\nabla \times (\nabla \times \boldsymbol{A}) = \nabla (\nabla \cdot \boldsymbol{A}) -\nabla^2 \boldsymbol{A}$を適用すると,
\begin{align}
\nabla [\nabla \cdot \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)] -\nabla^2 \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)
= \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) [\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)] +\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial [\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)]}{\partial t}
\end{align}
左辺第1項について,微分形の磁場に対するGaussの法則の式$\nabla \cdot \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t) = 0$を適用すると,
\begin{align}
-\nabla^2 \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)
= \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) [\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)] +\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial [\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t)]}{\partial t}
\end{align}
右辺に対して,微分形のFaradayの法則の式$\nabla \times \boldsymbol{E}(\boldsymbol{r},t) = -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t}$を使うと,
\begin{align}
-\nabla^2 \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)
= \sigma_0 \sigma(\boldsymbol{r}) \left[ -\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t} \right]
+\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial [-\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t}]}{\partial t}
\end{align}
ここで,比導電率$\sigma(\boldsymbol{r})=0$とおけば,
\begin{align}
-\nabla^2 \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)
= \epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \frac{\partial [-\mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t}]}{\partial t}
\end{align}
\begin{align}
\nabla^2 \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)
= \epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \mu_0 \mu(\boldsymbol{r}) \frac{\partial^2 \boldsymbol{H}(\boldsymbol{r},t)}{\partial t^2}
\tag{2}
\end{align}
この式(2)を、磁場におけるベクトル波動方程式という。
光速の導出
多次元空間の波動関数$y$に対する,古典的な波動方程式は,以下のように書ける.
\begin{align}
\nabla^2 y(\boldsymbol{r},t) = \frac{1}{v^2} \frac{\partial^2 y(\boldsymbol{r},t)}{\partial t^2}
\end{align}
ここで,$v$は波の位相速度である.一方,式(1)および(2)を見ると,それぞれ波動方程式の形をしていることが分かる.これより,方程式同士を比較すれば,$\frac{1}{v^2} = \epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \mu_0 \mu(\boldsymbol{r})$となる.つまり,光速を$c$とすると,次式が成り立つ.
\begin{align}
c = v = \frac{1}{\sqrt{\epsilon_0 \epsilon(\boldsymbol{r}) \mu_0 \mu(\boldsymbol{r})}}
\end{align}